Элэг (Hepar)

Элэг нь хамгийн том булчирхай бөгөөд хүний биеийн бодисын солилцооны төв эрхтэн юм. Элэг өрцний эгц дор байрлаж , ихэнх хэсэг нь хэвлийн баруун дээд проекцэд агуулагдах ба зүүн тал руугаа ходоодыг хүртэл нарийссан байдлаар оршино.  

Анатомийн ангилалаар 4 дэлбэнд хуваагддаг бол үйл ажиллагааны ангилалаар 8 үелэлдд авч үздэг нь клиникт илүү ач холбогдолтой байдаг. Гистологийн хувьд бүтэц үйл ажиллагааны нэгж нь 1,5-2мм дундажтай элэгний хэлтрэнцэр-ээс бүрдэнэ. Элэгний гурван хэлтэнцрийн хооронд тус бүр перипортал талбай  (periportal field) үүсэх ба үүгээр нь перипорталын гурвалын судсууд (Glisson´s Triad) явна.

Гэдэснээс шимэгдэн цусны урсгалд орж ирсэн шим тэжээл(Eng.: nutrient) үүдэн венээр дамжин элгэнд очдог. Үүний томоохон хэсэг нь элгэнд биед шаардлагатай энерги үүсгэх нөхцлөөр задрах буюу мөн шаардлагатай уургийн нийлэгжил/синтезд ашиглагддаг. Цаашилбал элгэнд олон төрлийн шим тэжээлүүд, жишээлбэл глюкоз глюкоген хэлбэрээр, тосонд уусдаг витамин болон төмөр, зэс зэрэг минералууд хадгалагддаг. Бас нэг онцлог нь элэг олон төрлийн механизмаар глюкозын бодисын солилцоонд оролцож цусан дахь сахарын хэмжээг хэвийн түвшинд тогтвортой хадгалах боломжийг бүрдүүлдэг. 

Элэгний чухал үйл ажиллагааны нэг нь хоргүйжүүлэх: Метаболизмын явцад аполар,  липофиль бодис/субстанцууд гидрофиль субстанцуудтай холбогдож усанд уусах боломжтой болдог. Ингэснээр илүү хялбар ялгарах боломжтой.  Гаднаас орж ирсэн болон биеийн доторх бодисын солилцооны задралын бүтээгдэхүүний зарим хэсэг нь цөсний тогтолцооны хамт 12 хуруу гэдсээр гадагшилдаг.

Элэг жирэмсний 2 дахь долоо хоногын төгсгөлөөс эхлэн үүсч хөгждөг бөгөөд үүсэл хөгжлийг нь 2 үе шатанд хуваана: Паренхимын хөгжил болон интрагепатик судасны системын хөгжил. Ургийн элэгний онцлог нь гематопоезын чавдартай байх ба төрснөөр энэхүү чадвараа алддаг.

Товч

• Үйл ажиллагаа : бодисын солилцооны төвийн эрхтэн
• Хэлбэр: шаантаг маягийн гурвалжин хэлбэртэй
• Хэмжээ: (ойролцоогоор) 20 см урт, 15 см өндөр, 10 см өргөн
• Жин: (ойролцоогоор) 1.800 гр(♂) / 1.600 гр (♀)

Элэгний бүтэц

Элэгний гадаргуунууд

Элэг өрц дор хэвлийн баруун дээд проекцэд байрлах ба өрц болон хэвлийн эрхтэнүүдийн хооронд оршино . Элэг нь гурван талаараа гялтан хальсаар хучигдсан байдаг. Харин элэгний хэвлийн гялтан хальсаар хучигдахгүйгээр өрцтэй наалдаж тогтсон хэсгийг аrea nuda (lat. нүцгэн) гэж нэрлэдэг.  Элэг хурц доод ирмэг болох Margo inferior болон дугариг дээд гадаргуу Margo superior-оор дээд, доод гэсэн 2 гадаргууд хуваагддаг.

• Facies visceralis: хүнхэр хэлбэртэй, хэвлийн дотор эрхтэн рүү харж байрласан. Үүнд арван хоёр хуруу гэдэс, хүрээ гэдэс, баруун бөөр, улаан хоолой, ходоод орно. Мөн ходоодны нарийн гэдэстэй нийлж буй хэсэг pyloricum-тай маш ойрхон байрладаг. Ходоодны дээд хэсэг нь элэгний дээд хэсэгтэй ойрхон оршино.
• Facies diaphragmatica: төвгөр хэлбэртэй, өрцний хүнхэр талд тохирсон
• Area nuda
  • V. cava inferior орчим Peritoneum-р хучигдаагүй хэсэг
  • Lig. coronarium hepatis -р зааглагдана

Зураг: Элэг Facies diaphragmatica болон Facies visceralis (Pars Superior et Inferior)-с харагдах байдал

Зураг: Элэгний харагдах байдал (A superior, B posterior, C anterior, D inferior)

Морфологийн ангилал

• Lobus
  • Lobus hepatis sinister  (зүүн дэлбэн)
  • Lobus hepatis dexter (баруун дэлбэн)
  • Lobus caudatus (дөрвөлжин дэлбэн)
  • Lobus quadratus (сүүлт дэлбэн буюу өнчин элэг)
• Элэгний үүд (Porta hepatis): Lobus caudatus und Lobus quadratus хооронд ташуу байрласан ховил. (Өөрөөр хэлбэл элэгний доод гадаргуу дээр H үсэг хэлбэрийн 3 ховил байгаагийн хөндлөн ховил нь)  Энд элэгний үүдний гурвал (Portal Triad)-ын судсууд орж гарна.
  • Порталын гурвал (элэгний үүдний гурвал, Eng.: Portal Triad): Цөсний зам (Ductus hepaticus communis), V. portae hepatis болон A. hepatica propria (Элэгний гурвал гэх нэршил нь дутагдалтай)

Н үсгийн 2 босоо шилбийг баруун, зүүн дагуу ховил sulcus saggitalis dexter et sinister гэнэ.

Үйл ажиллагааны ангилал

Элэгний цусан хангамжаас нь шалтгаалан үйл ажиллагааны ангилал гэх нэршил гарч ирсэн ба үүнээс шалтгаалан 8 үелэлд (lat.: segmentum; Eng.: segment; цаашид сегмент) хуваана.

• Элэгний сегмент: элэгний үйл ажиллагааны нэгж, тус бүрийнх нь цусан хангамж порталын гурвалын салаанаас ирдэг.
  • Дугаарлалт: Хойд талд байрлах сүүлт дэлбэн Lobus caudatus нь I сегмент. Сегмент бүрийг I сегментээс эхлэн цагийн зүүний дагуу дугаарлана. Харин IV сегментийг A болон B гэж хуваана.

Зураг: 1. Сегмент өнгөөр тодотгоход, 2. Элэгний харагдах байдлаас (A superior, B posterior, C anterior, D inferior) 3. Сегмент үүдэн вентэй харьцахад 4. Сегмент элэгний вентэй харьцахад

Зураг: СТ-Abdomen хөндлөн проекцд дээрээс доош гүйлгэх байдлаар

Холбоос

Элэг нь олон төрлийн холбоосуудаар хэвлийн хана болон хөндийд бэхлэгдсэн байх ба түүний зарим холбоосууд нь ургийн үеийн судаснуудын хатингаршин үлдсэн үлдэгдэл нь байдаг.

Элгийг урд талаас нь харвал дунд хэсэгт нь өвөрмөц холбоос харагдана. Үүнийг хадуур хэлбэрийн холбоос falciform ligament гэнэ. Энэ нь үр хөврөлийн үед байдаг хүйн венийн үлдэгдэл юм. Энэ холбоос нь элгийг баруун зүүн 2 дэлбэнд хуваахаас гадна элгийг хэвлийн урд ханатай холбож байдаг. Элэгний хадуур хэлбэрийн холбоос нь элэгний ар дээд талд 2 салаалан титмэн холбоос lig.coronarium гэх ба элгийг өрцтэй холбож байдаг. Энэ холбоос нь цааш баруун зүүн гурвалжин холбоос lig. triangulare dextrum et sinistrum болно.

Sulcus saggitalis dexter et sinister: Үүний баруун ховил нь өмнө хэсэгтээ бага зэрэг өргөсөж цөсний хүүдийн хонхор fossa vesicae biliaris, зүүн нь өмнө хэсэгтээ элэгний дугуй холбоос lig.teres hepatis, түүний завсраар fissura ligamentum teretis тус тус бүрэлдэнэ. Баруун дагуу ховилын ар хэсэгт доод хөндийн венийн ховил sulcus venae cavae inferioris оршино.

Элгийг бусад дотор эрхтэнтэй холбодог холбоосууд нь элэгний үүдээс эхлэнэ. Эхний холбоос lig.hepatogastricum нь элгийн ходоодтой холбодог. Дараагийн хобоос lig.hepatoduodenale нь арван хоёр хуруу гэдэстэй, мөн элэгний үүдээр орж гарч буй цөсний цорго, артери, вен, мэдрэлтэй холбогдоно. Lig.hepatorenale нь элэг ба баруун бөөрийг холбоно.

Цусан хангамж:

Элэгний цусан хангамж нь бусад эрхтэнүүдийнхээс эрс ялгаатай. Элгэнд артери венийн бүтэцтэй нийтлэг цусны эргэлтээс (Vasa privata, өөрийгөө хангах хэрэгцээнд зориулагдсан судсууд) гадна нэмэлтээр үүдэн венийн цусны эргэлт (Vasa publica, бүх биеийг тэжээлээр хангах хэрэгцээнд зориулагдсан судсууд) байдаг. Элгэнд орж буй цусны 75% нь үүдэн венээр ,25% нь артераар дамжина.

• Vasa privata
  • A. hepatica propria→ A. hepatica dextra/sinistra → Aa. interlobulares → Sinusoide
  • Венийн урсгал:  Синусойд дахь цус (liver sinusoid) → Төвийн вен (Vv. centrales) → Vv. sublobulares → V. hepatica dextra/sinistra/intermedia → V. cava inferior
• Vasa publica
  • V. portae hepatis(“Үүдэн вен”)
    • А. hepatica propria болон цөсний замын хамт синусойд хүртэл үргэлжилнэ
    • Хэвлийн хөндийн хос биш эрхтэнүүдээс шим тэжээлээр баялаг, хүчилтөрөгчөөр бага цус цуглуулагддаг
  • Венийн урсгал: Vasa privata-тай нийцнэ.

Элэгний үүдээр элэгний өөрийн артери a.hepatica propria  (A. hepatica communis-ын үргэлжлэл) орж түүний гүнд салаалан тарж элэгний эс эдийг тэжээхээс гадна ба үүдэн вен v.portae hepatica нь хэвлийн хөндийн ихэнх эрхтнүүдээс цусыг хурааж элэгний үүдээр ордог. Тэдгээрийн жижиг хэсгүүд эс эдийн дундуур маш нарийн салаалан (vv. interlobulares,  Aa. interlobulares нэрээр) Ductus biliferi interlobulares нийлэн перипорталын гурвал (Glisson´s Triad) үүсгэнэ. (Portal Triad-ын үргэлжлэлийн эцсийн төгсгөл хэмээн ойлгож болно)

Зураг: Элэгний артери А. Схем сегментийн хамт В. Цөсний сувагтай харилцсан байдлаар

Зураг: Элэгний вен, үүдэн вен, дэргэхэд эрхтэнүүд дүрслэгдэв.

Зураг: Үүдэн вен 1. Үүдэн венийн систем 2. Үүдэн венд цутгах судсууд дүрслэгдэв 3. Үүдэн вен ойрын шүргэлцэх эрхтнүүд болон үүдэн венд цутгах судсуудыг бодитоор дүрслэхэд 4. Үүдэн венд цутгах захын судсууд дүрслэгдэв 5. Үүдэн вен эхлэх буюу V. mesenterica superior et V. splenica нийлэх цэг бүсэлхийн 1-р нугаламтай цэрэгцэж байрлана.

Зураг: Үүдэн вен СТ-Abdomen-д тодосгогч бодистойгоор дүрслэгдсэн нь

Байршил зүй

Элэг нь хэвлийн дээд проекцд байрладаг ба үүнээс шалтгаалж хэвлийн хөндийн олон эрхтэнүүдтэй байршил зүйн хамааралтай. Түүний цуллаг зөөлөн эдээс хамаарч зэргэлдээх эрхтэнүүд нь элэгний гадуур дээр хэв/дэвсгэр/(impressio)-г үүсгэнэ.

Зураг: Бусад эрхтнүүдтэй харилцах хэсгүүдийг харуулав (Impressio үл дүрслэгдэв).