Эволюцийн явцад хүн хоёр хөл дээрээ зогсон явах болсоноор хүний гар нь барихад зориулагдсан, харин тавхай буюу (foot) нь тулгуур эрхтэн болж хөгжсөн хэмээн үздэг. Энэхүү дээр дурьдсан хөгжлийн явцад тулгуурын үүрэг гүйцэтгэхэд улам тохиромжтой болох үүднээс хөлийн хуруунууд нь гарын хурууг бодвол богино, харин бэлбэрхийн яснууд нь эсрэгээрээ биеийн жинг даахад тохиромжтой болох үүднээс хүчирхэг том болсон юм.
Тавхайн яс нь доод мөчдийн чөлөөт хэсгийн яс (pars libera membri inferioris)-ын нэг хэсэг бөгөөд тавхайн ясыг проксималаас дистал байрлал руу чиглүүлэн гурван хэсэгт авч үздэг. Энэхүү анатомийн ангилал нь клиникт үргэлж ач холбогдолтой байж чаддаггүй.
- Бэлбэрхийн яс (ossa tarsalia)
- Өлмийн яс (ossa metatarsalia)
- Хөлийн шивнүүр яс (phalanges digitorum pedis)
2 гадаргуутай.
- Доод тал буюу ул талын гадаргуу (facies plantaris)
- Дээд тал буюу улны ар талын гадаргуу (facies dorsalis)
Бэлбэрхийн яс (Ossa tarsalia)
Бэлбэрхийн яснууд нь 7 богино хэмт ястнуудаас тогтох бөгөөд эдгээр нь 2 эгнээ үүсгэж байрлана: 3 том бэлбэрхийн яс нь биед ойр эгнээ (proximal Tarsus), харин бусад 4 яс нь биеэс хол (distal Tarsus) эгнээг үүсгэн байрласан байна.
Proximal Tarsus (tarsal bones): проксимал эгнээн яснууд: talus, calcaneus, os naviculare. Эдгээр нь шагайн үений гол бүрэлдэхүүнүүд юм.
1 Шагай (Talus)
Өсгий болон шагайтын хооронд оршино. Шагай ясыг проксималаас дистал руу байрлах байдлаар доорх 3 хэсгүүдэд хувааж үздэг:
- Их бие (corpus tali)
- Trochlea tali – шагайтын ястай нийлэх үений бул хэлбэрийн гадаргуу
- Дээд (facies articularis superior) болон 2 хажуугийн буюу дотно, гадна хашлагын гадаргуу (facies malleolaris medialis et lateralis) гэсэн нийт 3 гадаргуутай.
- Processus posterior tali – Шагайн бул хэлбэр гадаргуугийн ард шагайн хойд сэртэн (processus posterior tali) байх ба хөлийн эрхий хурууг нугалагч урт булчингийн шөрмөс явах ховилоор (sulcus tendinis m.flexor hallucis longi) гадна ба дотно төвгөр (tuberculum laterale et mediale) болж хуваагдана.
- Facies articularis calcanea posterior, media et anterior – Шагайн доод талд өсгийтэй нийлэх үений хойд, дунд, урд гадаргуу.
- Sulcus tali (plantar) – Xойд болон дунд гадаргууны хооронд шагайн ховил
- Canalis tarsi: Ligamentum talocalcaneum interosseum үүгээр үргэлжилнэ.
- Хүзүү (Collum tali)
- Facies articularis calcanea anterior (plantar): Өсгий ясны өмнөд хэсэгтэй холбогдоно.
- Толгой (caput tali)
- Facies articularis navicularis (ventral): доод хэсгээрээ завь ястай (os naviculare) нийлэх үений гүдгэр гадаргуу
2 Өсгий (calcaneus)
Бэлбэрхийн яснуудаас хамгийн том нь, краниал шагай ястай, харин вентрал хэсгээрээ шоо ястай үе үүсгэдэг. 2 чухал хэсэгтэй:
- Өсгийн овгор (tuber calcanei)
- Өсгий ясны улны дорсал зузаан том хэсэг: Хүн хөл дээрээ зогсоход тавхайн ар хэсгийн тулгуур
- Энэ овгор нь гадна, дотно тийш түрсэн 2 сэртэнтэй (processus lateralis et medialis).
- Ахиллисын шөрмөсний бэхлэгдэх хэсэг (Achilles tendon, calcaneal tendon)
- Өсгий ясны улны дорсал зузаан том хэсэг: Хүн хөл дээрээ зогсоход тавхайн ар хэсгийн тулгуур
- Тулгуур сэртэн (Sustentaculum tali)
- Өсгий ясны медиал хэсэг рүү харсан үргэлжлэл Medialer Knochenfortsatz
- Дээд тал нь (facies articularis talaris media): Шагай ястай холбогдох үений гадаргуу
- Доод талд нь: M. flexor hallucis longus-ын ховил тус тус байна.
Гадаргуунууд:
- Шагайтай нийлэх үений гадаргуунууд:
- Хойд гадаргуу (facies articularis talaris posterior)
- Хойд болон дунд гадаргуугийн хооронд өсгийн ховил (sulcus calcanei) явах бөгөөд энэ нь шагайн хожилтой нийлж бэлбэрхийн хөндийг (sinus tarsi) үүсгэнэ.
- Дунд гадаргуу (facies articularis talaris media)
- Урд болон дунд гадаргуу нь налайн тулгуур сэртэнгийн (sustentaculum tali) дээд талын хучина.
- Урд гадаргуу (facies articularis talaris anterior)
- Тавхай ясны хоёрдугаар эгнээний шоо ястай (os cuboideum) нийлэх үений эмээлэн гадаргуу (facies articularis cuboidea) байна.
- Хойд гадаргуу (facies articularis talaris posterior)
Өсгийн гадна талд тахилзуурын бул (trochlea peronealis) байх ба үүний доогуур булчингийн шөрмөс явах ховил (sulcus tendinis m.peronei longi) байна.
3 Завь яс (os naviculare)
- Тавхайн дотно захад шагай яс болон гурван шаантаг хэлбэрт яснуудын хооронд, проксимал талаараа шагайн толгой, дистал талаараа гурван шаантаг яснуудтай нийлж оршино.
- Дотно (medial) захын доод гадаргууд ясны барзгар (tuberositas ossis navicularis) байх ба гадна (lateral) талдаа шоо ястай нийлэх үений гадаргуутай байдаг.
Distal Tarsus (tarsal bones):
4-6 Шаантаг яснууд (ossa cuneiformia)
Эдгээр нь 3 яснууд байна.
- Дотно буюу I (os cuneforme mediale)
-
- Хамгийн том нь
- Дотно тал нь барзгар, гадна талаараа os cuneforme II ба os metatarsale II яснуудтай нийлэх үений гадаргуутай.
- Завсрын буюу II (os cuneforme intermedium )
-
- Хамгийн жижиг нь
- Дотно болон гадна талаараа os cuneforme I ба III -тай нийлнэ.
- Гадна буюу III (os cuneforme laterale)
-
- Дотно талаараа os cuneforme II ба гадна талаараа шоо ястай нийлнэ.
Эдгээр нь товчхондоо проксимал хэсгээрээ завь ястай, дистал хэсгээрээ өлмий яс ossa metatarsalia I–III-тай үе үүсгэн байрлана.
7 Шоо яс (os cuboideum)
- Тавхайн гадна захад өсгий яс болон өлмийн IV, V-р яснуудын хооронд оршино.
- Дистал талаараа өлмийн яс, проксимал талаараа өсгийтэй нийлэх үёний гадаргуутай байна.
- Ул талд нь ясны барзгар (tuberositas ossis cuboidei) байх ба үүний өмнө талаар тахилзуурын урт булчингийн шөрмөс явах ховил (sulcus tendinis m.perinei longi) байна.
Өлмийн яс (ossa metatarsalia)[I-V]
Өлмийн яс нь 5 богино чөмөгт яснуудаас тогтоно. Тус бүрдээ:
-
- Суурь (Basis ossis metatarsi)
- Их бие (Corpus ossis metatarsi)
- Толгой (Caput ossis metatarsi) гэсэн 3 хэсгүүдээс бүрдэнэ.
- Spatia interossea metatarsi – Эдгээр яснуудын хоорондох зайг өлмийн яс хоорондох зай гэнэ.
- Өлмий яснуудыг эрхий талаас нь эхэлж тоолох ба суурь хэсгээрээ I, II, III нь шаантаг яснуудтай IV ба V нь шоо ястай нийлнэ.
- Өлмийн I ясны толгойн ул талд барзгарууд (tuberositas ossis metatarsi primi) байх бөгөөд энэ ясны суурь бусдаасаа илүү урт ба I, III шаантаг ясны хоорондуур шургаж орсон байна.
- Өлмийн II, III, IV яснуудын суурь нь хоорондоо нийлж байдаг учир хоёр хажууд нь үений гадаргуу байна.
- V ясны суурийн дотно талд нь барзгар (tuberositas ossis metatarsi quinti) байна.
Хөлийн хурууны буюу шивнүүр яс (phalanges digitorum pedis)
Хөлийн шивнүүр яснууд хэмжээгээрээ жижиг, 5 хуруутай.
- Halux – Нэгдүгээр/эрхий хуруу – 2 шивнүүрээс (гарын хуруутай адил phalanx mediа-гүй), бусад нь 3 шивнүүртэй байдаг (phalanx proximalis, media et distalis = Ossa digitorum pedis).
- Үзүүрийн шивнүүрийн үзүүрт товгор (tuberositas phalangis distalis) гэж байх ба хөлийн тавхайн ясанд байдаг өнчин яснууд нь эрхий хуруу ба өлмийн I ясны заагт байна.
Хөлийн тавхайн завь, шоо, шаантаг хэлбэрт ясны хугарал
Улны шивнүүр болон өсгий шагайн ясны хугарал, мултралтай хамт тохиолддог завь, шоо, шаантаг хэлбэрт яснуудын хугарлууд ховор байдаг. Өндрөөс унах, өлмийгөөр шахагдаж, дарагдах үед зах ирмэг нь сэлтрэх, шахагдаж хугарна.
- Шинж тэмдэг
Хөлийн өлмий – чинэрч хавдан, гишгэж явж чадахгүй, өвдөлт их байна.
Хөлийн ул – хөх няц болсон, тавхайн ар хэсгээр овойж хавдана.
- Оношлогоо
2 чиглэлийн рентген зургаар баталж ялгана.
- Эмчилгээ
Дээрх яснуудын хугарал зөрөөгүй үед хөлийн улны нум хүнхрээг сайтар гаргаж хэвшүүлсэн гүн өргөн гөлтгөнөн аравч чиг тавина. Хаван буусны дараа дахин гөлтгөнөн боолтыг тавхайд сайтар хэвшүүлж 4-6 долоо хоног байлгаад нөхөн сэргээх эмчилгээ хийнэ.
- Мэс засал
Зөрөө их бяцарч сэлтэрсэн мултралтай, хавсарсан, шагайн үений нийлэмж алдагдсан үед ил аргаар эвлүүлж шөрөг ялтсаар бэхлэж шарх эдгэртэл гөлтгөнөн аравч тавиад нөхөн сэргээх эмчилгээ хийнэ.
Улны нэг ба хэд хэдэн шивнүүрийн толгой, хүзүүгээр, их бие суурь хэсгээр өлмий дээр хүнд юм унагах, машины дугуйд дарагдаж, шахагдах зэргээс шалтгаалан хөндлөн, ташуу, сэлтэрч бяцардаг. Улны шивнүүрийн аль ч түвшингээр хугарахад хугарлын үзүүрүүд нь улны чиглэлд тахийж зөрдөг. Ихэвчлэн ил, олон шивнүүрийн хугарал тохиолддог. Хаван хавдартай, арьс нь хөхөрч хүрэнтсэн, хөндүүрлэхээс гадна ул өлмийн араас шивнүүр тус бүрийг хурууны үзүүрээр түлхэж тэнийлгээд үеэр хөдөлгөхөөргүй барьж уртааш тэнхлэгийн дагууд зөөлөн татах, түлхэхэд хүчтэй өвдөж, ясны хавиралдах чимээ мэдрэгдэнэ. Ул өлмийн дээр доороос, эгц, хажуу, хагас хажуу тусгалаас авсан рентген зургаар батална. Улны шивнүүрийн зөрөөгүй хугаралд улны нум хүнхрээг туйлын сайн загваршуулж гөлтгөнөн гутал шиг боолт хийнэ. Боолттой нь 4-6 долоо хоног байлгаад авч нөхөн сэргээх эмчилгээ хийнэ. Зөрөө их хугарлыг ил аргаар эвлүүлж шөргөөр үеүдийг дамнуулан голоор нь шөрөглөж бэхлэх ба АО-н хурууны ялтас тавьж шураглаж бэхлээд улны нум хүнхрээг сайтар гаргаж хэвшүүлж гөлтгөнөн боолт тавина. Шөргөөр бэхэлсэн бол шарх эдгэрсний дараа 3-4 долоо хонуулаад шөргийг авч битүү гөлтгөнөн боолт хийж 1-1.5 сарын дараа нөхөн сэргээх эмчилгээнд оруулна.
Өндрөөс хөлийн тавхайгаар гишгэж унахад өсгий яс бяцарч, сэлтэрч, шахагдаж хугарна. Байрлалаар нь: Өсгий шахагдаж хугарсан зөрөө ихтэй үед хавантай, хөлийн улны хүнхрээ багасч хавтгай болсон, өсгий өргөссөн байна. Ахилийн шөрмөсний орчимд хавантай, гишгэж чадахгүй, эрээн булчин чангарч өсгий өвдөх шинж илэрдэг. Өсгийг улны 2 талаас нь дарахад их хөндүүр байна. Хэрэв зөрөөгүй бол тодорхой биш, өвдөлт бага, хаван их байна. Хугарлыг хажуу тусгалаас авсан рентген зургаар оношлох боловч өсгий ясны их бие, төвгөрийн босоо шугамаар шахагдаж хугарсан үед оношлогдохгүй байдаг. Учир нь өсгий хэмт яс учраас шахагдаж хугараад, хугарлын 2 үзүүр бие рүүгээ шигдэж орсноос хугарлын шугам рентген зурагт ажиглагдахгүй тохиолдол байдаг. Энэ үед рентген зураг дээр өсгий шагай хоорондын үений хойд урд талын дээд цэгүүдийг дайруулж шугам татаад, өсгий товгорын дээд гадаргуу дайруулан хоёр дахь шугам татаад 20-40 градус өнцөг үүсгэнэ. Өсгий яс шахагдаж хугарч зөрсөн үед өнцөг багасч тэг хүрдэг. Өсгий ясны зах сэжүүрийн ба шагайг тулагч дотор талын сэртэнгийн зөрөөгүй хугарлыг өвдөг хүртэл тавхайг хамруулан хурууны угийн үе хүртэл өргөн гөлтгөнөн аравч боолт хийж эмчилдэг. Зөрөө ихтэй бяцарч сэлтэрсэн үенүүдийн нийлэмж алдагда,хугарсан хэсэг тэнхлэгээрээ эргэсэн, өсгийний товгор салж холдсон үед хугарлыг ил аргаар эвлүүлж, шахагч шургаар шахаж бэхлэх буюу хэлбэржүүлэгч өсгийний ялтас тавьж хадаж бэхлэнэ.
Гол агуулгыг (ангилал, оношилгоо, эмчилгээ, тавилан г.м) цааш уншихын тулд та гишүүнчлэлийн эрх авах шаардлагатай. Хэрэв та хүчинтэй гишүүнчлэлийн эрхтэй бол нэвтэрч үзнэ үү !
Ойролцоо сэдвүүд:
